ΑΦΕΤΗΡΙΕΣ, Ημερίδα Δομες Index 03

24.10.2015 Μουσείο Μπενάκη

45 Έλληνες αρχιτέκτονες κάτω των 45 χρονών, παρουσιάζουν έργα από όλο τον κόσμο, που αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης και αφετηρία δικής τους δημιουργίας.

 

Ο Παναγιώτης Παπασωτηρίου θα παρουσιάσει το Νεκροταφείο Skogskyrkogården - Woodland, Gunnar Asplund & Sigurd Lewerentz, Στοκχόλμη - Σουηδία, 1915-1940

Παρουσίαση Ημερίδας

 

SLIDE 1

 

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

 

Καλημέρα,

 

Πρώτα από όλα θα ήθελα να συγχαρώ την ομάδα των ΔΟΜΩΝ για την εκδήλωση και να σας ευχαριστήσω για την τιμητική πρόσκληση.

Η παρουσίασή μου έχει αντικείμενο ένα νεκροταφείο με τους χώρους ταφής, τα παρεκκλήσια του και τον περιβάλλοντα χώρο.

 

SLIDE 2

 

Το έργο διαπραγματεύεται τη λύπη, το κενό, τη μνήμη, την έλλειψη, ίσως αυτό που αποκαλούμε  και αρνητικό, αυτό που δεν βλέπουμε αλλά η απουσία του μας  δημιουργεί ορισμένες φορές - και σε σχέση με το χρόνο πάντα - μεγαλύτερη αντίδραση από το να ήταν παρών με την έννοια της φυσικής παρουσίας.

Από τα πρώτα χρόνια της ενασχόλησης μου με την αρχιτεκτονική κατάλαβα και διδάχθηκα ότι ο συνδυασμός της φαντασίας, της απεικόνισης, και της εφαρμογής ήταν ουσιαστικά η κινητήριος δύναμη της διαδικασίας που θα ακολουθούσα για να υλοποιήσω τις ιδέες μου.

 Ένας συνδυασμός που περιλαμβάνει το φαντασιακό και το πραγματικό, τη θεωρεία και την πράξη. Αυτή εν τέλη είναι και η διαφορά της αρχιτεκτονικής με τις υπόλοιπες τέχνες η οποία της προσδίδει και τη τόσο μοναδική της δυαδικότητα. 

Οικοδομείν λοιπόν αφού όμως πρώτα αρχιτεκτονείν!

 

SLIDE 3

 

Προσπάθησα να προετοιμαστώ για να προφέρω το σουηδικό όνομα του έργου αλλά φοβάμαι ότι θα μου έπαιρνε και τα 8 λεπτά για να το πω σωστά. ΣΓΚΟΣΚΙΚΟ ΓΚΑΡΝΤΕΝ.. ή αλλιώς woodland cemetery το οποίο μεταφράζεται ως το “νεκροταφείο στο δάσος”

Μια σύντομη γεωγραφική τοποθέτηση του έργου είναι - όπως βλέπεται και στο slide – στο νότιο προάστειο Ενσκεντε της Στοκχόλμης.

 

SLIDE 4

 

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ

 

Το μεγαλύτερο μέρος του έργου είναι αποτέλεσμα διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού και ολοκληρώθηκε μεταξύ του 1915 και του 1940 από τους αρχιτέκτονες ΕΡΙΚ ΓΚΟΥΝΑΡ ΑΣΠΛΟΥΝΤ & ΣΙΓΚΟΥΡΝΤ ΛΕΒΕΡΕΝΤΖ.

 

SLIDE 5

 

Και οι δύο αρχιτέκτονες ξεκίνησαν με κλασσική εκπαίδευση και σχεδίασαν αρχικά μέσα στα όρια του Σκανδιναβικού νεοκλασικού στυλ πριν υιοθετήσουν το Μοντέρνο Κίνημα και αξιολογηθούν ως Φανκσιοναλιστες. Η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμη που βλέπεται είναι έργο του Ασπλουντ. 

 

SLIDE 6

 

Στο επόμενο slide βλέπεται κάποιες από τις λεπτομέρειες σε ένα από τα τελευταία έργα του Λεβερεντζ. Αυτές οι λεπτομέρειες χρησιμοποιούνται ευρέως ακόμα και σήμερα.

 

SLIDE 7

 

ΤΟΠΙΟ

 

Οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν στο σύνολο του το τοπίο με τους χώρους ταφής, λατρείας, περισυλλογής αλλά δεν αρκέστηκαν μόνο στη κλίμακα αυτή, κινηθήκαν στο τρίπτυχο  γενική διάταξη,

 

SLIDE 8

 

κτίριο,

 

SLIDE 9

 

αντικείμενο / λεπτομέρεια.

 

SLIDE 10

 

Στην επεξήγηση της αρχιτεκτονικής σύνθεσης αναφέρουν ότι χρησιμοποίησαν την εμπειρία του πένθους ως τη βάση του σχεδιασμού , ενώ εστίασαν στην ικανότητα του φυσικού στοιχείου να ανακουφίσει τη λύπη, τη θλίψη και την απουσία που συνοδεύει ένα τέτοιο χώρο.

 

SLIDE 11

 

Η είσοδος πραγματοποιείται από τη βορεινή πλευρά και ακολουθείται μια γραμμική πορεία μέχρι το κρεματόριο και τα 3 παρεκκλήσια όπου το υγρό στοιχείο στο τοπίο προσφέρει συμβολικά ένα χώρο ηρεμίας και περισυλλογής.  Από εκεί η κίνηση ακολουθεί τον άξονα βορράς – νότος και ο επισκέπτης μπορεί να πάρει διάφορα μονοπάτια που οδηγούν σε θρησκευτικά κτίρια ή χώρους ανάπαυσης.

 

SLIDE 12

 

SEVEN SPRINGS WAY

 

Ο άρτιος εννοιολογικά και τεχνικά τρόπος που οι κατασκευές πλάθονται και συνδιαλέγονται με τη φύση γύρω τους μπορεί να οριστεί μέσα από την αρμονική σχέση του αντικειμένου με τον άνθρωπο και τη φύση που συναντάμε παντού στο έργο.  

Στο μονοπάτι Seven Springs το οποίο οδηγεί στο Εκκλησάκι της Αναστάσεως, αρχικά τα όρια του δρόμου κατά μήκος είναι φυτεμένα με σημύδες, όσο πιο κοντά η πομπή πλησιάζει στο εκκλησάκι η φύτευση αλλάζει σε κωνοφόρα δέντρα (πεύκα & έλατα). Η ιδέα είναι ότι αυτό θα καταστήσει το τελετουργικό ως το κυρίαρχο στοιχείο καθώς οι πιστοί πλησιάζουν για την τελετή της κηδείας. Η χρήση των διαφορετικών δέντρων σημαίνει ότι ο δρόμος γίνεται όλο και πιο σκοτεινός , προκαλώντας τους πενθούντες να γίνονται όλο και πιο μελαγχολικοί καθώς πλησιάζουν.

 

SLIDE 13

 

SLIDE 14

 

SLIDE 15

 

SLIDE 16

 

Μετά την τελετή , όλοι οδηγούνται σε άλλη έξοδο και ακολουθούν μια διαφορετική διαδρομή για την επιστροφή. Αυτό έχει ως στόχο να τους βοηθήσει ώστε να αφήσουν πίσω τη θλίψη τους και να επανέλθουν σταδιακά στη φυσιολογική ζωή από ένα διαφορετικό μονοπάτι.

 

SLIDE 17

 

ALMHOJDEN

 

Ένα παράδειγμα σχεδιασμού φιλικού προς τον επισκέπτη είναι τα σκαλοπάτια που σχεδιάστηκαν από τον Λεβερεντζ , και οδηγούν στο ύψωμα διαλογισμού. Αυτά ξεκινούν από το κάτω μέρος με υψηλό ρίχτι και καταλήγουν στη κορυφή με χαμηλό.  Αυτό γίνεται για να καταστεί η ανάβαση όσο το δυνατόν πιο άνετη έτσι ώστε οι επισκέπτες να μην είναι κουρασμένοι, αλλά να αισθάνονται ήρεμοι όταν φθάνουν στη κορυφή.

 

SLIDE 18

 

SLIDE 19

 

ΛΕΠΤΟΜΕΡΕΙΕΣ

 

Ακόμη και οι μικρές λεπτομέρειες σε επίπεδο αντικειμένου / επίπλου έχουν μελετηθεί προσεκτικά . Για παράδειγμα , τα παγκάκια μέσα και γύρω από τα τρία παρεκκλήσια στο Κρεματόριο έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να μην είναι εντελώς ίσια. Έχουν μια μικρή συστροφή στη μέση. Αυτό σχεδιάστηκε κατά τέτοιο τρόπο ώστε οι πενθούντες να μην αισθάνονται μόνοι σε αυτή τη δύσκολη στιγμή αλλά αντικριστά ο ένας με τον άλλον και να νιώθουν ένα αίσθημα συντροφικότητας.

Εδώ λοιπόν η αρχιτεκτονική έκφραση ικανοποιείται μέσα από τη προσπάθεια να δοθεί μια πειστική απάντηση στην ανακούφιση και στους τρόπους επιδιόρθωσής της ραγισμένης ανθρώπινης υπόστασης μπροστά στο θάνατο.

Το αναπόφευκτο του θανάτου,  πρέπει να κατανοείται αλλά και να συμπεριλαμβάνεται στο κύκλο της ζωής σαν ένα αναπόσπαστο κομμάτι. Η σιωπή, η απουσία, γίνονται έννοιες που με ένα συμβολικό τρόπο και με την δημιουργικότητα που μας επιτρέπει η αρχιτεκτονική μεταφράζονται σε απτά αντικείμενα, γεωμετρικές μορφές, καταστάσεις και συναισθηματικά ερεθίσματα. 

 

SLIDE 20

 

Βέβαια και η εκτέλεση των λεπτομερειών από το σχεδιαστήριο στο φυσικό κόσμο έχει γίνει με τη δέουσα προσοχή και προσήλωση στην αρχική ιδέα επιδεικνύοντας την ουσιαστική σχέση του αρχιτέκτονα με το οικοδομείν. Την ουσιαστική σχέση με το απτό, το πραγματικό και το τρισδιάστατο.

 

SLIDE 21

 

ΤΑΦΟΙ

 

Ένα ακόμα σημάδι ότι η φύση είναι το επίκεντρο του σχεδιασμού είναι το γεγονός ότι δεν υπάρχουν τάφοι σε κοινή θέα ή σε κεντρικό μέρος του τοπίου. Αντιθέτως βρίσκονται κυρίως στα βάθη του δάσους λειτουργώντας σε αρμονία με το τοπίο το οποίο συμπληρώνουν με τον ποιο φυσικό τρόπο . Σε αντίθεση με τα άλλα νεκροταφεία της εποχής , οι τάφοι είναι αρκετά μικροί και σχεδόν πανομοιότυποι.

 

SLIDE 22

 

Αυτό ήταν αποτέλεσμα της αλήθειας που ήθελαν να προβάλουν οι αρχιτέκτονες ότι όλοι μας μπροστά στο θάνατο είμαστε ίσοι.

 

SLIDE 23

 

WOODLAND CHAPEL

 

Το πιο γνωστό από τα εκκλησάκια είναι το Woodland Chapel. Σε αυτό βλέπουμε ότι ο σχεδιασμός το απαλλάσσει από τις συμβατικές έννοιες που συνήθως συσχετίζουμε με τα θρησκευτικά κτίρια και το μόνο που προσφέρεται είναι μια πλατφόρμα  ελεύθερης ερμηνείας των συνθηκών κοινωνικότητας μέσα και γύρω από αυτά.

 

SLIDE 24

 

Το Woodland Chapel όπως το βλέπουμε σήμερα, είναι ένα απλό ξύλινο εκκλησάκι που περιβάλλεται από δέντρα.

 

SLIDE 25

 

Ο χώρος τοποθέτησης του φερέτρου μέσα στην εκκλησιά μιμείται έναν υπόγειο χώρο απόθεσης τροφίμων για φυσική διατήρηση τους που ήταν ευρέως διαδεδομένος τους προηγούμενος αιώνες στη Σκανδιναβία και συμβολίζει την αναχώρησή από τη ζωή και την επιστροφή στη γη του αποθανόντος.

 

SLIDE 26

 

Η κάτοψη της εκκλησίας είναι ένα τετράγωνο και στο κέντρο αυτής υπάρχει ένας κυκλικός θόλος μέσω του οποίου έμμεσο φως πλημμυρίζει το χώρο.

 

SLIDE 27

 

Τα προπύλαια είναι κατασκευασμένα με δώδεκα κίονες και στην οροφή πάνω από την είσοδο βρίσκεται η μόνη διακόσμηση του παρεκκλησίου «ο μικρός άγγελος του θανάτου» .

 

SLIDE 28

 

Για την εποχή του, το μικρό γλυπτό ήταν αρκετά προκλητικό - και πολυσυζητημένο - λόγω της γυναικείας φιγούρας που ανοίγει την αγκαλιά της για να υποδεχθεί τους επισκέπτες .

 

SLIDE 29

 

Στο Woodland Chapel έχει προσεκτικά μελετηθεί μέχρι και η παραμικρή λεπτομέρεια, για παράδειγμα, η κλειδαρότρυπα στην πόρτα είναι το μάτι ενός κρανίου που συμβολίζει το άνοιγμα προς το θάνατο.

 

SLIDE 30

 

WOODLAND CREMATORIUM

 

Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η πρακτική της καύσης των νεκρών άρχισε να κερδίζει την ευρύτερη αποδοχή και έτσι, στα μέσα της δεκαετίας του 1930 η επιτροπή του Νεκροταφείου αποφάσισε να χτίσει ένα κρεματόριο με τρία παρεκκλήσια.

 

SLIDE 31

 

Το κτιριακό σύνολο ολοκληρώθηκε το 1940 και η εγκατάσταση επικοινωνεί στενά με το ανοιχτό τοπίο που συμπεριλαμβάνει τη λίμνη και τη θέα προς τους λόφους του διαλογισμού.

Ο φανκσιοναλισμός  που πρέσβευαν οι αρχιτέκτονες είχε αρχίσει να γίνετε ένα από τα κυρίαρχα ρεύματα της εποχής και αυτό φαίνεται στο στοχαστικό σχεδιασμό του κτιριακού συνόλου που διέπετε από της αρχές της ευελιξίας και της πρακτικότητας. 

 

SLIDE 32

 

Προκειμένου να καταστεί δυνατό οι κηδείες στα τρία παρεκκλήσια να πραγματοποιούνται ανενόχλητες οι αρχιτέκτονες εισήγαγαν μικρούς κήπους και αίθουσες αναμονής μεταξύ αυτών δημιουργώντας ουδέτερες ζώνες. Από αυτούς τους χώρους οι πιστοί μπορούν να οδηγήσουν το βλέμμα τους προς το ανοιχτό τοπίο και την ηρεμία του φυσικού στοιχείου και της λίμνης.

 

SLIDE 33

 

Υπάρχει παντελής έλλειψη αιχμηρών γωνιών στα κτίρια συμβολίζοντας μια προστατευτική διάθεση προς τους επισκέπτες.  Αυτή η προσοχή στο συμβολισμό και τη λεπτομέρεια απηχείτε και στο ανοιχτό και ευπρόσδεκτο τοπίο που ξεδιπλώνεται μπροστά στα 3 παρεκκλήσια.

 

SLIDE 34

 

Οι εσωτερικοί χώροι έχουν σχεδιαστεί δίνοντας έμφαση στο χώρο τοποθέτησης του φέρετρου που γίνετε στο κέντρο του δωμάτιου. Ο Ασπλουντ τοποθέτησε δίπλα στο φέρετρο ένα πέτρινο δάπεδο με χαραγμένες πλάκες μπροστά από τα στασίδια γιατί θεωρούσε ότι κατά τη διάρκεια της κηδείας θα ήταν σημαντικό να προσφέρει ένα σημείο που οι πενθουντες θα μπορούσαν να εστιάσουν το βλέμμα τους

 

SLIDE 35

 

Το έργο που παρουσίασα σήμερα χρησιμοποιεί με μεγάλη επιτυχία τον ευαίσθητο συμβολισμό μέσα από την ουσιαστική χρήση αρχιτεκτονικών στοιχείων σε συνδυασμό με τη φύση.

Στην ουσία η διεργασία που με ενδιέφερε πάντα είναι παρόμοια με αυτή μιας μηχανής επεξεργασίας.  Η έννοια εισέρχεται στη μηχανή που λέγεται αρχιτεκτονική και εξέρχεται παίρνοντας μια μορφή που παρουσιάζεται στο τρισδιάστο χώρο μέσω υλικών συνθέσεων ενώ εννοιολογικά επεξηγείται και βιώνεται με τη βοήθεια διαφόρων αισθήσεων. Μέσω λοιπόν της καταστατικής φάσης (δηλαδή της αρχιτεκτονικής διεργασίας)  η έννοια μπορεί και να αλλάξει φύση.

Αυτή είναι η συμβολική απεικόνιση των φαντασιακών μας επινοήσεων που με τη σειρά τους προέρχονται από τις εμπειρίες και την παιδεία μας. Δανειζόμενοί από τον Καστοριαδη μπορούμε να πούμε ότι: Οι βαθιές σχέσεις συμβολικού και φαντασιακού εμφανίζονται αμέσως, εάν σκεφτούμε το ακόλουθο γεγονός : το φαντασιακό πρέπει να χρησιμοποιήσει το συμβολικό, όχι μόνο για να "εκφραστεί", πράγμα που είναι αυτονόητο, αλλά και για να "υπάρξει", για να περάσει από το δυνάμει σε κάτι περισσότερο.

Αυτή η προσπάθεια στην αρχιτεκτονική είναι άλλοτε αποτυχημένη

 

SLIDE 36

 

και άλλοτε επιτυχημένη

 

SLIDE 37

 

αλλά πάντα παρούσα στο μυαλό το δικό μου και πιστεύω και πολλών συναδέλφων.